Christoph Pampuch [2005]
Nieuwe mogelijkheden voor de vingers
Vaak kreeg ik te horen: "Voor dit instrument moet de mens opnieuw worden uitgevonden!" Hiermee probeerde een andere harpspeler mij moed in te spreken, een harpspeler die zelf nieuwe wegen op historische harpen was ingeslagen. Een andere keer keek een muzikant, die zijn wortels heeft in de oude cultuur van de Keltische barden, bedachtzaam naar mijn chromatische harp, (weliswaar met een glimlach): "Wat een duivels instrument … " — Mijn harp heeft gelukkig geen hoorntjes!
Maar gelukkig werd ik ook gesteund. "De harp van de toekomst" wordt zij genoemd door een muzikant, die de Ierse harptraditie en jazz in zijn spel verenigt. En zelfs een vertegenwoordigster van de traditionele twee-rijige chromatische harp zei eerst: "Dat kan niet! Een jaar later herziet ze haar mening: "Het kan wel?!"
De geschiedenis van de chromatische harp ...
... begint in de Renaissance. De componisten leven zich uit in steeds weer nieuwe kleurnuances ("chroma"). Het gebruik van deze toonaardvreemde tonen brengt harpspelers in wanhopig.
De traditionele een-rijige harp (die men slechts in een enkele toonaard kon bespelen) had zijn tijd gehad. Toen betrad de voorloper van mijn harp het toneel en als een X doorkruist een tweede rij snaren de huidige rij snaren, die onvoldoende is geworden. Nu zijn alle tonen vertegenwoordigd, net zoals bij de piano. Zo is de eer van de harp gered.
Deze constructie wordt in 1840 door Pleyel overgebracht op de concertharp van die tijd. Maar reeds in 1720 had Hochbrucker het pedaalmechanisme uitgevonden en nu ontbrandt er een bittere harpoorlog. Aan de ene kant is er de pedaalharp, die een ingewikkelde mechanische constructie heeft, waarbij de chromatische tonen m.b.v pedalen worden gemaakt. Aan de andere kant is er de eenvoudige diatonische harp met kruisend de aanvullende chromatische snaren. In een tijd van "technisch positivisme" overwint het ingewikkelder instrument en zo wordt de dubbelpedaalharp de enige concertharp.
In Italië wordt door instrumentbouwers en muzikanten een andere mogelijkheid gevonden om de harp aan chromatische tonen te helpen. Bij de "arpa doppia" liggen de chromatische snaren evenwijdig naast de diatonische snaren. De vingers moeten tussen de snaren door grijpen. Dit instrument ontwikkelt zich verder en bestaat nog steeds in de vorm van de honderdsnarige tripleharp uit Wales.
Bij al deze chromatische harpen waren de snaren op dezelfde wijze geordend als de toetsen van een piano. De zeven witte tonen van de C-majeur toonladder worden met de ontbrekende vijf zwarte tonen tot een volledige chromatische toonomvang aangevuld.
Kenmerken van de hele-toons chromatische harp
Het ongewone (en voor velen het schrikaanjagende) aan mijn harp is het gebruik van hele toonsafstanden. Haar twee rijen snaren zijn gestemd als twee hele toonstoonladders, die samen een chromatische toonladder vormen. De rij C D E Fis Gis Ais kruist de rij Cis Dis F G A B. Het enige andere muziekinstrument in deze stemming dat mij bekend is, is het Salzburger Hackbrett.
In 1845 bouwt de Franse harpbouwer Henri Pape voor het eerst een chromatische harp met deze snaarordening. Zij is de directe voorloper van mijn harp. Niemand kocht haar. Misschien was het nog te vroeg voor zijn idee.
Het muzikale resultaat is verbluffend: onafhankelijk van de toonsoort hebben alle intervallen, akkoorden en toonladders die hetzelfde klinken, dezelfde grepen. Klank en greep zijn bij transponeren in hele toonstappen volkomen identiek; in halftoonsafstand worden ze gespiegeld. Het is het oude principe van de diatonische harp, dat nu daadwerkelijk is overgeheveld naar de wereld van de chromatiek. De vertrouwde volgorde van de witte pianotoetsen is in werkelijkheid slechts een gechromatiseerde C-majeur, die in alle andere toonaarden zijn logica verliest.
Bij het zoeken naar nieuwe muzikale wegen blijkt dit vervolmaakte systeem van hele tonen een belangrijke sleutel te zijn, omdat hier alle tonen ook volgens een innerlijke logica werkelijk gelijk zijn. Sinds de invoering van de gelijkzwevende stemming in de tijd van Bach klinkt de muziek al wel "symmetrisch" terwijl toetsenreeksen en greepsystemen van instrumenten uit die tijd nog altijd asymmetrisch zijn. Voorbeelden hiervan zijn de witte en zwarte toetsen van de piano of de logische hoofdgrepen van de blokfluit in tegenstelling tot hun gecompliceerde grepen voor de halve tonen.
Harpfilosofie
Meer dan duizend jaar geleden werd in de Chinese muziektheorie het twaalftonige systeem verdeeld in een vrouwelijke en een mannelijke heletoonstoonschaal, die elkaar net als Yin en Yang tot een eenheid aanvullen. Dat is de grondgedachte van de Chinese Tao. De twee snaarrijen van de heeltonige chromatische harp verhouden zich als Yin en Yang: ze zijn tegengesteld aan elkaar en toch van dezelfde innerlijke structuur. Pas in hun verbinding verkrijg ik het volledige chromatische scala. Het is bemoedigend dat ik deze oude wijsheid in mijn harp terugvind.
Drie instrumenten worden volgens mij in de chromatische harp verenigd. Het fijne van de klassieke gitaar leeft in het tere van de besnaring en in de veelzijdigheid van de grepen. De vingers kunnen de fijnste klanknuances opwekken, terwijl ze de snaren op verschillende manieren aanraken. De piano kan iedere toon op elk tijdstip met elke andere toon combineren, zonder voorwaarden vooraf zoals het stellen van kleppen of pedalen. De harp, natuurlijk, draagt de schoonheid bij van ongedempte, swingende snaren.
Het spelgevoel
Al na korte tijd was ik gewend aan de vele kruisende snaren, want het oog is bij het spelen gericht op de handen en niet op de snaren. In tegendeel: terwijl mijn handen zich vroeger op het platte vlak van een enkele rij snaren bewogen, is het speelveld nu "driedimensionaal" en daarmee "begrijpelijker" geworden.De hoek tussen de snaarvlakken onderling verlost de pink uit zijn verbanning, omdat het onderste vlak de hand tegemoet komt. De pink doet nu gewoon mee! Dat is een geweldig voordeel, want Europese muziek is vaak gekenmerkt door vijftonige figuren.
De hoek tussen de kruisende snaarvlakken is bij mijn harp groter dan bij het historische Spaanse model, zodat de hand voor halftonen niet naar boven of naar beneden hoeft te bewegen, omdat de duimen op het ene en de overige vingers op het andere snaarvlak kunnen spelen. Ik maak even vaak gebruik van de moderne speeltechniek (duimen boven) als van de oude (duimen onder) en wissel dikwijls tussen beide. Het driedimensionale van de snaren, met wisselende posities van de handen, maakt een veelheid van nieuwe en ongewone vingerzettingen mogelijk. Uit nieuwe vingerzettingen ontstaan nieuwe muzikale ideeën, die uiteindelijk nieuwe horizonten ontsluiten.
Ik ben niet alleen
Sinds twee jaar onderneem ik met mijn chromatische harp en mijn publiek een reis door de tijd: transcripties van de oud Spaanse Vihuela, contra-punctische composities uit de late Barok, romantische Spaanse gitaarmuziek en de innige klankbeelden van Eric Satie vormen met elkaar een concert buiten het gebruikelijke harprepertoire.
Bij de eerste openbare presentatie ontmoette ik mijn eerste leerling, die als fysicus meteen enthousiast werd door de logica van de snaarordening. Vanaf die tijd discussiëren we vaak over ideale vingerzettingen en zijn verrast als we onafhankelijk van elkaar op dezelfde ideeën komen. Hij bouwde zijn instrument gedurende een cursus van Klangwerkstatt onder leiding van de instrumentbouwers André Schubert en Christoph Löcherbach.
Klangwerkstatt in Markt Wald in de Allgäu werkte mijn idee uit als Boheemse harp, die door haar toekomstige bespelers ook zelf gebouwd kan worden. Dat is mogelijk door haar eenvoudige principe, want bij alle vernieuwingen is deze harp een ongecompliceerd instrument gebleven. De stempennen zijn het enige mechaniek. Geen gerammel en gekraak, geen stellen van haakjes, stangen of pedalen. Eenmaal gestemd: in elke toonsoort zuiver. Gelukkig zijn er tegenwoordig chromatische stemapparaten.
In 2003 wijdde ik mij geheel aan de chromatische harp. Na mijn eerste leerling zijn er nog twee het avontuur van de chromatiek op het spoor gekomen. Voor hen en voor alle andere moedige leerlingen zou ik graag een leergang chromatische harpmuziek schrijven, die rechtstreeks is geïnspireerd door de nieuwe snaarordening.
Nieuwe mogelijkheden voor de vingers geven ruimte aan nieuwe klanken.
Vertaald door Piet en Ursula Kimmel